خبرنگاران متفقین و نقض حقوق دیپلماسی در کنفرانس تهران - دَبی بلاگ

جنگ دنیای دوم در یکم سپتامبر 1339 میلادی مصادف با 11 شهریور 1318 خورشیدی با حمله آلمان به لهستان آغاز شد. یک روز بعد در 12 شهریور دولت ایران رسماً بی طرفی خود را به طرف های درگیر گفت. حدود 2 سال بعد با حمله آلمان به شوروی در تیر 1320 شرایط جنگ دگرگون شد و زمینه نقض بی طرفی و اشغال ایران فراهم آمد اما این نبرد که یکی از وسیع ترین درگیری های نظامی از نظر جغرافیایی در طول تاریخ به شمار می رود، بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران را درگیر خود ساخت. بهانه اصلی متفقین برای ورود به ایران، اعتراض این کشورها به حضور آلمانی ها در ایران بود که به فعالیت های تجاری و مالی مشغول بودند. (1)

رضاخان با اتکا به ارتش 127 هزار نفری، اعلام بی طرفی ایران، برکناری متین دفتری از سمت نخست وزیری در 1319 خورشیدی و گماردن رجبعلی منصور به جای وی، امیدوار بود که شوروی و بریتانیا در امور دولت بیطرف ایران مداخله ننمایند. اما این 2 کشور با طرح این دستاویز در سوم شهریور 1320 خورشیدی ایران را از شمال و جنوب اشغال کردند. این حمله و تجاوز به کشور باعث شد تا رضاخان در 25 شهریور استعفای خود را به مجلس شورای ملی تقدیم کرد و از سلطنت استعفا داد. بدین ترتیب رضاخان مجبور شد که با صدور اعلامیه ای به نفع ولیعهدش محمدرضا از سلطنت کناره بگیرد و به تبعید خارج برود. (2)

این در حالی بود که از ابتدای 1943 میلادی ارتش آلمان در تمام جبهه ها با شکست روبرو شده و مشغول عقب نشینی بود اما برای هماهنگ کردن مساعی متفقین و به ویژه گشایش جبهه 2 در خاک اروپا که مورد تقاضای شوروی بود، دیداری میان سران کشورهای عظیم صورت گرفت به پیشنهاد استالین نخست وزیر شوروی تهران برای اجتماع سران کشورهای شوروی، انگلیس و آمریکا در نظر گرفته شد. (3)

کنفرانس تهران و بی اطلاعی ایران از تشکیل این اجلاس

بعد از برکناری رضاخان در جریان جنگ دنیای دوم و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی یکی از وقایع مهم و با اهمیت این دوران برگزاری نشستی میان سه کشور آمریکا، شوروی و بریتانیا در تهران بود که به کنفرانس تهران معروف است. برگزاری این نشست در ششم آذر 1322خورشیدی در حالی بود که ایران بارها در جنگ دنیای دوم اعلام بیطرفی نموده بود. این کنفرانس به مدت چهار روز در سفارت شوروی در تهران برگزار گردید. نکته قابل تامل اینکه دولت ایران از تشکیل این اجلاس در تهران به هیچ وجه خبر نداشت و سه کشور شرکت نماینده در این کنفرانس دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای برگزاری این اجلاس مهم قرار ندادند و حتی از مذاکرات خود در کنفرانس نیز خبری به مسوولان ایرانی داده نشد. (4)

از دیگر نکات قابل توجه میزبانی ایران در این کنفرانس آن بود که سران امریکا و انگلیس حاضر نشدند به دیدار شاه ایران بروند و این محمدرضا پهلوی بود که به دیدار آنها رفت. دیدار استالین با شاه هم در کاخ مرمر نیز با کوشش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ الدوله) از مسوولان سفارت شوروی صورت گرفت. (5)

البته باید اذعان کرد که موقعیت محمدرضا پهلوی به عنوان جانشین پدرش در ایران هنوز تثبیت نشده بود. به همین دلیل او از هرگونه اقدامی در خصوص اعتراض به این عدم رعایت دیپلماتیک پرهیز کرد. محمدرضا پهلوی با این سخن عجیب که حال که آنها رعایت دیپلماسی را نمی نمایند، چه مانعی است ما خودمان به دیدار آنها برویم؟ به دیدار چرچیل و روزولت می رود! تاج الملوک، ملکه مادر، درباره علل عدم دیدار سران کشورها با پسرش می گوید: در آن زمان محمدرضا، جوان بود و انگلیسی ها و آمریکایی ها هم چون ایران را اشغال نموده بودند، خود را حاکم ایران می دیدند و حاضر نشدند به دیدن محمدرضا بیایند، بلکه محمدرضا را وادر کردند تا به دیدن رییس جمهور آمریکا و نخست وزیر انگلستان برود.(6)

این کنفرانس در دوره دوم کابینه علی سهیلی برگزار گردید و از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون انتشار اخبار آن ترتیب یافت. نخستین خبر مربوط به این کنفرانس پس از عزیمت رهبران متفقین به کشورهایشان، توسط سهیلی در جلسه مشترک هیأت دولت، نمایندگان مجلس و سران لشکری و کشوری در دهم آذر 1322 منتشر شد. سهیلی گفت: ابتدا به وسیله کاردار شوروی در تهران در جریان برگزاری این اجلاس در تهران قرار گرفتم. وی اضافه کرد: روز 4 آذر استالین و روز 5 آذر روزولت و چرچیل وارد تهران شدند. کنفرانس مشترک آنان روز 6 آذر آغاز شد. روز هفتم آذر نشست محرمانه آنان در سفارت شوروی جریان داشت، روز نهم این نشست انتها یافت و اعلامیه مشترک آنان منتشر شد و روز دهم رهبران هر سه کشور از ایران خارج شدند. در این کنفرانس، روزولت رئیس جمهوری آمریکا، چرچیل نخست وزیر انگلستان و استالین رهبر شوروی، درباره شیوه های مبارزه با ارتش آلمان و یاری به جبهه های جنگ با این کشور، با یکدیگر گفت وگو کردند. گفتنی است که این سه کشور در سال های جنگ دوم دنیای به جز کنفرانس تهران، 2 کنفرانس مهم دیگر یالتا و پوتسدام تشکیل دادند و در آن ها، ضمن طرح نقشه های جنگی و استراتژی نظامی خود، درباره شرایط بین المللی و اوضاع دنیا، بعد از خاتمه جنگ و همچنین، تقسیم ممالک دنیا به مناطق نفوذ به توافق هایی رسیدند.

نتایج و پیامدهای کنفرانس تهران

بی شک برگزاری این کنفرانس و نتایج حاصل از آن در مشخص سرنوشت جنگ دنیای دوم و شرایط سیاسی ایران حائز اهمیت بود. از جمله نتایج این کنفرانس می توان به صدور اعلامیه مشترکی توسط سه کشور که در آن به انهدام نیروهای نظامی آلمان، چگونگی انجام عملیات در جبهه های جنگ و توافق بر سر این مساله که نیروهای متفقین خاک ایران را پس از خاتمه جنگ ترک نمایند، اشاره نمود. از دیگر تصمیمات گرفته شده در این کنفرانس: ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریکایی، انگلیسی، کانادایی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323، ضد حمله عظیم ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی ها از خاک شوروی در تیر 1323، تجزیه آلمان از دیگر مباحث مورد آنالیز در این اجلاس بود. (7)

از دیگر نتایج این کنفرانس باید از ورود آمریکا به صحنه سیاست ایران نام برد در واقع ایران امیدوار بود، آمریکا بتواند نفود انگلیس و شوروی را خنثی کند. هال وزیر خارجه آمریکا درباره اهمیت این اعلامیه چنین می گوید: این اعلامیه اهمیت حیاتی برای ایران داشت، زیرا علاوه بر تعهداتی که در خصوص یاری های مالی در بر داشت، آنچه را که ایرانیان واقعاً در طلبش بودند، برای آنها فراهم می کرد، یعنی اظهار رسمی تمایل آمریکا به حفظ حاکمیت ایران و تجدید ضمانت هایی که قبلاً از طرف روسیه و انگلیس به عمل آمده بود.(8) ضمناً دولت های انگلیس و آمریکا به منظور ابراز حسن نیت خود و اهمیتی که برای ایران قائل بودند، سفارتخانه های خود را در تهران به درجه سفارت کبری ارتقا دادند. (9)

اعلامیه خاتمهی این سه کشور شامل یک مقدمه، 9 فصل و 6 ضمیمه بود که در آن استقلال و تمامیت ارضی ایران را نیز تضمین کردند و تعهد قبلی انگلستان و شوروی را درباره تخلیه ایران به فاصله 6 ماه بعد از خاتمه جنگ مورد تأیید قرار دادند. اگرچه امضانمایندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند و تخلیه ایران خیلی بیشتر از 6ماه طول کشید و روس ها تا زمان انعقاد قرارداد تأسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در15 فروردین 1325 حاضر به خروج از ایران نشدند.

بنابراین علی رغم تعهد متفقین برای خروج از ایران، این نیروها تا مدت ها پس از جنگ، از تخلیه کشور خودداری می کردند تا این که پس از شکایت ایران به مجامع دنیای، این نیروها خاک ایران را ترک کردند. همچنین در یک بند اعلامیه این کنفرانس درباره ایران نوشته شده بود سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مسائل مالی خاصی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند که با در نظر دریافت احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی دنیای بر آنها تحمیل می نماید و کمی وسایل حمل و نقل در دنیا و همچنین کمی مواد خام و سایر حوائج کشوری، یاری های مالی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند. بندی که بیشتر به یک تعارف سیاسی شباهت داشت چراکه این سه دولت هیچگاه حاضر نشدند، غرامتی بابت خساراتی که ایران از جنگ دنیای دوم و حمله متفقین به خاک ما خورده بود، بپردازند.

منابع

1- برای اطلاعات بیشتر ر. ک ایران بین دو کودتا، داریوش رحمانیان، انتشارات سمت، تهران، 1395، ص339-350

2- انور خامه ای، خاطرات سیاسی، تهران، گفتار، 1372، ص12.

3- تاریخ روابط خارجی ایران، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1386، ص414

4- همان، ص415

5- حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، ص 129.

6- خاطرات تاج الملوک، تهران، انتشارات نیلوفر، 1392، ص 98

7- فصلنامه تاریخ روابط خارجی، نشریه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه، شماره های 7 و 8، ص 62.

8- تاریخ پنجاه و هفت ساله ایران در عصر پهلوی، معتضد، علمی، 1390، ص 356.

9- تاریخ روابط خارجی ایران، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1386، ص415

راوه بلاگ: راوه بلاگ | با مجله صنعتی راوه همراه باشید.

تور انگلیس: تور انگلیس | تور انگلیس ارزان، تور لندن ارزان، تور انگلیس بهار 99، تور لندن تابستان 99 ارزان قیمت را از ما بخواهید.