میرزا مهدی خان اِسترابادی؛ وقایع نگار دوره افشاریه - دَبی بلاگ

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و عظیمان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

میرزا محمدمهدی خان استرابادی، منشی و وقایع نگار دوره افشاری است.

میرزا محمدمهدی، فرزند محمدنصیر، در استراباد به دنیا آمد. سال تولد وی در منابع ذکر نشده است. بعضی مورخان، از جمله واله داغستانی، نام وی را میرزا مهدی کوکب ذکر نموده اند.

او در روزگار شاه سلطان حسین صفوی باغبان باشی بود. وقتی که اشرف افغان در شعبان 1137 به قدرت رسید، استرابادی برای وی شعری گفت که آن را بر سکه زدند. میرزا مهدی مدتی هم در استراباد در خدمت فتحعلی شاه قاجار (متوفی 1139ق) بود.

در سال 1142ق که نادر به اصفهان وارد شد میرزا مهدی استرابادی از طرف خود و اهالی استراباد تهنیت نامه ای برای نادر نگاشت. در نوروز همان سال که نادر به فرمانروایی خراسان رسید، میرزا حکومت را به او تبریک گفت و از همان موقع جزء ملازمان نادر درآمد و سمت وقایع نگاری و منشیگری او را برعهده گرفت. استرابادی در آثار خود اشاره نموده است که در سفر نادرشاه به اصفهان در ذی القعهده 1146 در ملازمت وی بوده است.

همچنین وی در محاصره گنجه در 1147ق با سمت منشی، همراه نادر بوده است. استرابادی در دربار نادر روزبه روز تقرب و منزلت بیشتر پیدا می کرد، به طوری که در رمضان 1148 مأموریت یافت با کالوشکین، نماینده دائمی روسیه در ایران، درباره روابط خارجی ایران و روسیه مذاکره کند (دائرة المعارف عظیم، همان جا). وی با نمایندگان کمپانی هند شرقی انگلستان نیز ملاقاتی کرد. به گفته محمدکاظم مروی ، هنگامی که نادر در شوال 1148 در دشت مغان تاج شاهی بر سر نهاد، استرابادی هم به سمت منشی دیوان اعلی منصوب شد. چند ماه بعد از تاج گذاری، نادر وی را به مقام منشی الممالکی منصوب کرد. مقام وی نزد نادر چنان بود که نمایندگان سیاسی روسیه در ایران او را نخست وزیر ایران می دانستند.

نادر در سال 1152 به هندوستان لشکرکشی کرد و استرابادی هم همراه نادر به هند رفت و در مذاکرات خصوصی نادر و محمدشاه گورکانی حضور داشت. محمدشاه الماس درخشانی به وی هدیه داد که بعدها نادر از او گرفت.

در سال 1154ق نادر به استرابادی مأموریت داد تا کتب مقدس یهودیان و مسیحیان را به فارسی ترجمه کند. در سال 1156ق میرزامهدی هنگام ملاقات نادر با علمای نجف حضور داشت. نادر سعی می کرد که در این جلسه مذهب شیعه جعفری را به منزله مذهب پنجم اسلامی رسمیت ببخشد. وثیقه نامه این جلسه را میرزا مهدی خان نوشت.

در شعبان 1159/اوت 1746، از طرف دولت عثمانی شخصی به نام نظیف مصطفی مأمور مذاکره و مصالحه با دولت ایران شد. استرابادی یکی از پنج نفری بود که به نمایندگی نادر مأمور مذاکره با نظیف بود. این مذاکرات که در ساوجبلاغ صورت گرفت، به صلح انجامید و متن فارسی صلح نامه را نیز میرزا مهدی استرابادی نوشت.

او در 10 محرم 1160، همراه با مصطفی خان شاملو، به سوی بغداد روانه شد تا صلح نامه را به امضای سلطان محمود اول عثمانی (حکومت: 1143-1168ق) برساند. آنها ابتدا در مرز ایران و عثمانی با هیئت عثمانی ملاقات کردند و سپس در 18 جمادی الآخر 1160 به طرف بغداد رفتند، در حالی که نادر در 11 جمادی الآخر 1160 در خبوشان به قتل رسیده بود. هیئت ایرانی در ماه رجب به بغداد رسید ولی قبل از ترک بغداد به قصد استانبول، خبر قتل نادر به آنها رسید. احمد پاشا، والی بغداد، هیئت ایرانی را از ادامه مأموریت باز داشت و آنها را به ایران برگرداند.

بعد از قتل نادر، از زندگی و فعالیت های استرابادی آگاهی چندانی در دست نیست. دست نوشته خود او در پشت مجموعه ای از احکام و فرمان های موجود در کتابخانه ملک نشان می دهد که وی در رمضان 1160 در بغداد بوده است. در بعضی منابع عثمانی آمده است که ابراهیم شاه افشار، برادرزاده نادر، در سال 1162ق به میرزا مهدی خان مأموریت داد تا همراه مصطفی خان شاملو راهی استانبول شدند.

بعد از مرگ نادر، استرابادی به حج رفت ولی تاریخ دقیق آن تعیین نیست. وی در اواخر عمر کارهای دولتی و سیاسی را کنار گذاشت و به کامل کردن تألیفات خود پرداخت. تاریخ دقیق مرگ گوی نیز روشن نیست، اما به استناد قطعه شعر موجود در سرانجام کتاب سنگلاخ می توان گفت که وی تا 1173ق زنده بود.

میرزا محمدمهدی خان استرابادی در سیاست، امین و کارگشا بود. وی منشی توانا و وقایع نگار چیره دستی بود. کتابخانه عظیمی شامل نسخه های خطی فارسی، عربی و ترکی و مجموعه مفصلی از خطوط استادان عظیم خوشنویس در اختیار داشت. مجموعه خط های میرعماد را جمع نموده بود و مهر خودش (میرزامهدی خان) را بر پشت آنها زده بود. استرابادی این کتابخانه نفیس را وقف فرزندانش کرد. این وقف نامه جزء منشآت وی به چاپ رسیده است.

محمدتقی بهار آثار میرزا مهدی خان را بر اساس شیوه نگارش آنها به سه دسته تقسیم نموده است:

1. نثر بسیار پیچیده و متکلف که آن را در دره نادره می توان دید؛

2. نثر میانه، این نثر در جهانگشای نادری دیده می گردد؛

3. نثر لطیف و ساده، دیباچه منشآت به این نثر است.

به جز درّه نادره و جهانگشای نادری آثار دیگر استرابادی عبارت اند از:

1. منشآت، مجموعه ای از نامه ها و احکام؛

2. مبانی اللغة، مقدمه ای بر کتاب سنگلاخ درباره صرف و نحو زبان ترکی جغتایی. تاریخ تألیف کتاب زمان نادرشاه است. دنیس راس این کتاب را در سال 1328ق/1910م در کلکته منتشر کرد. همچنین شیخ محمدصالح اصفهانی این کتاب را مختصر نموده و در ابتدای کتاب خود به نام آل تغمای ناصری (فرهنگ ترکی - فارسی) آورده است که در تهران و تبریز چاپ سنگی شده است.

3. سنگلاخ، فرهنگی از لغات ترکی جغتایی به فارسی، شامل واژه های سخت اشعار امیر علیشیر نوایی (متوفی 906ق/1500م)، وزیر معروف تیموریان. استرابادی در خصوص نام کتاب گفته است که صلابت الفاظ و صعوبت لغات باعث شده است که نام این کتاب را سنگلاخ بگذارد. این کتاب به تلاش جرارد کلاوسن همراه مبانی اللغة در لندن، در 1339ش/1960م، انتشار یافت.

4. دیوان اشعار، بعضی مورخان استرابادی را ملک الشعرای نادرشاه دانسته اند، اما اشعار اندکی از وی باقی مانده است. نسخه ای با عنوان دیوان میرزامهدی منشی وجود دارد که در آن قصایدی در ستایش پیامبر و امامان و نیز مولود نادرشاه و ورود او به مشهد بوده است.

5. وقایع نامه، میرزامهدی رویدادهای هر سال را گردآوری می کرد، در حال حاضر از وقایع نامه اثری به جا نمانده است.

6. ظواهر الطبیعة، که در سال 1888 در حیدرآباد دکن به نام وی (میرزا مهدی استرابادی) به چاپ رسید (مشار، ج 3، ص 3478).