چرا بعضی کتاب ها سخت خوان می شوند؟ دلایل خستگی در مطالعه کتاب های غیرجذاب - دَبی بلاگ

نکته جالب آنجاست که گاه کتابی ممکن است از نظر ادبی شاهکار محسوب شود، اما برای خواننده ای عادی یا حتی کتاب دوست، خواندنش به امری فرساینده بدل شود. دوستی نقل می کرد که بارها کوشش نموده بود یکی از آثار کلاسیک قرن نوزدهم را تمام کند، اما هر بار پس از چند فصل، احساس خفگی از حجم توصیف ها و کندی روایت، او را عقب نشینی می داد. این مسئله تنها به آثار قدیمی محدود نمی شود؛ در بسیاری از آثار مدرن نیز می توان نشانه های سردی، ساختگی بودن یا حتی آشفتگی زبانی را دید که ارتباط با مخاطب را قطع می نماید. سخت خوان بودن یک کتاب ممکن است دلایلی چون پیچیدگی اصطلاحات، فقدان روایت پویا، یا حتی زیاده گویی نویسنده داشته باشد. بارها پیش آمده که کتابی با ظاهری زیبا و تبلیغاتی پرزرق وبرق خریده ایم، اما در نهایت با نارضایتی آن را کنار گذاشته ایم. این حس ناامیدی از کتاب، به تدریج انگیزه کتاب خوانی را کاهش می دهد و می تواند تجربه ای تلخ برای فکر های کنجکاو رقم بزند.

درک این که چرا یک کتاب سخت خوان می شود، نه تنها به انتخاب های بهتر در مطالعه یاری می نماید، بلکه فکر ما را در برابر آثار بی اثر مقاوم تر می سازد. اینجا قرار نیست سلیقه ادبی را نقد کنیم، بلکه قصد داریم به جنبه هایی بپردازیم که باعث می شوند حتی خواننده ای مشتاق، نتواند با کتابی ارتباط برقرار کند. گاه مشکل از زبان است، گاه از ساختار و گاه از خود مخاطب؛ اما در بسیاری موارد، این ویژگی های پنهان کتاب اند که خواننده را عقب می رانند. این مقاله با آنالیز دقیق و لایه به لایه، سعی دارد مهم ترین دلایل سخت خوان شدن کتاب ها را در قالب نکاتی ساختاری و روان شناختی آنالیز کند. اگر شما هم با این تجربه آشنایید، شاید وقت آن باشد که نه خودتان را، بلکه کتاب را مقصر بدانید.

1- زبان پیچیده و واژگان نامأنوس

یکی از پایه ای ترین دلایل سخت خوان بودن کتاب ها، استفاده افراطی از واژگان سخت یا کلاسیک است که خواننده عادی کمتر با آن ها برخورد دارد. این زبان ممکن است برای نمایش قدرت ادبی نویسنده طراحی شده باشد، اما در عمل مخاطب را از ارتباط عاطفی با متن دور می نماید. گاه نویسنده آن قدر درگیر آرایه ها و جمله سازی های پرطمطراق می شود که ساده ترین مفاهیم، در لایه ای از ابهام دفن می شوند. حتی در آثار کلاسیک، گاه ترجمه های سنگین و قدیمی با واژگان کهن، مانعی جدی در فهم متن ایجاد می نمایند. نمونه اش را در برخی ترجمه های قدیمی آثار داستایِفسکی می توان دید. مخاطب مدرن در پی شفافیت است، نه نمایش زبانی پیچیده. وقتی هر جمله احتیاجمند بازخوانی و تفسیر فکری باشد، خواندن به امری فرساینده بدل می شود. استفاده مکرر از اصطلاحات فلسفی، حقوقی یا تخصصی بدون زمینه سازی نیز به ویژه در متون علمی یا ادبیات روشنفکری، خواننده را دلسرد می نماید. این زبان های ثقیل بیشتر به یک مانع شباهت دارند تا به پل ارتباطی. کتابی که نتواند معنا را بی واسطه به فکر منتقل کند، به سادگی کنار گذاشته می شود.

2- روایت کند و فاقد کشش داستانی

کتاب هایی که فاقد ضرب آهنگ مناسب در روایت هستند، حتی با موضوعی مجذوب کننده هم می توانند خسته نماینده به نظر برسند. گاه نویسنده آن چنان درگیر جزئیات توصیفی یا مرور درونی شخصیت ها می شود که داستان از حرکت بازمی ایستد. وقتی پیش روی داستان بیش از حد کند باشد و هیچ نقطه اوج یا تعلیقی در کار نباشد، خواننده دچار خستگی فکری می شود. در برخی رمان ها، حتی پس از گذشت ده ها صفحه، هنوز چیزی از طرح اصلی داستان روشن نیست. این مسئله در ادبیات مدرن با تأکید بر ساختارهای غیرخطی (Non-linear Narrative) بیشتر دیده می شود. مخاطبی که در پی کنجکاوی یا کشف است، وقتی با روایت یکنواخت و بدون گره افکنی روبه رو شود، انگیزه اش را از دست می دهد. حتی توصیف های زیبا هم اگر پشت سر هم و بدون تنوع بیایند، کارکرد خود را از دست می دهند. فکر احتیاج به حرکت دارد، و روایتی که این احتیاج را تأمین نکند، خیلی زود مخاطب را از خود می راند. گاهی حس می کنید نویسنده تنها برای پر کردن صفحات می نویسد، نه برای حرکت داستان. در این صورت، حتی پایان کتاب هم اهمیتی نخواهد داشت.

3- عدم شخصیت پردازی عمیق و باورپذیر

در بسیاری از کتاب های سختخوان، یکی از مسائل اصلی، ضعف در شخصیت پردازی است. شخصیت ها ممکن است تیپ وار و کلیشه ای باشند، بدون انگیزه های تعیین یا تحول روانی. خواننده نمی تواند با آن ها همذات پنداری کند و در نتیجه، به جای دلبستگی، احساس بیگانگی با داستان دارد. گاه نویسنده صرفاً با چند توصیف ظاهری سعی می نماید شخصیتی خلق کند، بی آن که به لایه های درونی و تاریخچه او بپردازد. در آثار قوی، شخصیت ها نه تنها رفتار منطقی دارند، بلکه تغییر می نمایند و این تغییر مخاطب را درگیر می سازد. اما در متونی که تنها بر جنبه های نظری یا فلسفی تمرکز دارند، گاه شخصیت ها فقط حامل ایده اند و نه موجوداتی زنده. این امر خواننده را در موقعیتی قرار می دهد که احساس می نماید با مجسمه هایی متحرک سروکار دارد. در داستان های پیروز، قهرمان و ضدقهرمان به یادماندنی اند؛ اما در کتاب های سرد و سخت، اغلب پس از بستن جلد آخر، نامی هم از آن ها در فکر نمی ماند. این خلأ عاطفی، تجربه مطالعه را به فرآیندی بی روح و مکانیکی بدل می نماید.

4- عدم انسجام ساختاری و پرش های بی علت

برخی از کتاب ها به خاطر فقدان ساختار منسجم فکر خواننده را سرگردان می نمایند. نویسنده بین فصل ها یا حتی در دل یک فصل، بی مقدمه بین موضوعات مختلف می پرد و مسیر داستانی را گم می نماید. این پرش های بی علت باعث می شود مخاطب بارها به عقب بازشود و کوشش کند خط اصلی را بازیابی کند. در متونی که چند روایت موازی یا شخصیت های متعدد دارند، اگر ساختار تعیین و راهنمایی نماینده ای نباشد، خواننده دچار آشفتگی می شود. نبود بخش بندی روشن، یا تغییر لحن ناگهانی نیز به این آشفتگی دامن می زند. گاهی نویسنده می خواهد هم زمان ادبیات، تاریخ، سیاست و روان شناسی را در قالب یک داستان مطرح کند، بدون آن که به پیوستگی آن ها فکر نموده باشد. این گونه کتاب ها شبیه اتاق هایی تو در تو هستند که راهی به هم ندارند. خواننده پس از مدتی احساس می نماید در حال خواندن چند کتاب ناتمام به طور هم زمان است. نبود انسجام ساختاری، نه تنها فهم را سخت می نماید، بلکه لذت مطالعه را از بین می برد. مطالعه باید مثل یک سفر باشد، نه یک بازی در هزارتو.

5- عدم تناسب لحن با مخاطب هدف

یکی دیگر از عوامل مهم که باعث می شود کتابی سخت و غیرمجذوب کننده به نظر برسد، ناهماهنگی لحن با احتیاج یا سطح درک مخاطب است. نویسنده گاه از زاویه دید یا زبانی استفاده می نماید که با مخاطب عمومی هم خوانی ندارد. مثلاً کتابی که با هدف آموزش عمومی نوشته شده، اگر پر از واژگان فنی یا لحن خشک آکادمیک باشد، به راحتی ارتباط خود را با خواننده از دست می دهد. بالعکس، اثری که قرار است اثری جدی و علمی باشد، اگر بیش از حد خودمانی یا طنزآلود باشد، جدیت خود را از دست می دهد. لحن باید هم راستا با موضوع و انتظارات خواننده باشد. وقتی این هماهنگی نباشد، یا حس می شود نویسنده مخاطب را دست کم گرفته، یا این که بیش از میزان او را نادیده گرفته است. لحن نادرست نه تنها مانع درک مطلب می شود، بلکه باعث ایجاد دلزدگی فکری می شود. کتاب باید با خواننده حرف بزند، نه علیه او یا در غیاب او. ارتباط زبانی نخستین پلی است که اگر خراب باشد، دیگر هیچ چیز یاری نخواهد کرد.

6- عدم وجود هدف تعیین در نگارش کتاب

وقتی کتابی بدون هدف گذاری روشن نوشته می شود، خواننده نیز دچار سردرگمی و بی جهتی می شود. نویسنده ای که نمی داند چه پیامی می خواهد منتقل کند، اغلب متنی مبهم، پراکنده و بی جهت فراوری می نماید. این نوع کتاب ها گاه از شاخه ای به شاخه دیگر می پرند، بدون آنکه انسجامی میان مفاهیم وجود داشته باشد. خواننده ممکن است احساس کند در حال قدم زدن در فضایی است که هیچ نقشه ای ندارد. این بی هدفی در محتوا باعث می شود خواننده ندانـد باید منتظر چه باشد یا چه نکته ای را به فکر بسپارد. کتاب هایی با هدف روشن، معمولاً در همان صفحات اول جهت خود را نشان می دهند. اما در آثار بی هدف، حتی پایان نیز یاریی به جمع بندی نمی نماید. نبود چارچوب فکری در فکر نویسنده، سرگردانی فکری در فکر مخاطب ایجاد می نماید. چنین کتاب هایی نه تنها سخت خوان اند، بلکه بی اثر نیز باقی می مانند.

7- ارجاعات بیش از حد به منابع خارجی یا بینامتنیت افراطی

برخی کتاب ها چنان در ارجاع دادن به متون دیگر غرق شده اند که هویت مستقل خود را از دست داده اند. نویسنده گاه با استناد پیاپی به کتاب ها، نویسندگان و مقالات دیگر، سعی دارد بر اعتبار خود بیفزاید. اما این ارجاعات اگر بیش از حد باشد، ساختار کتاب را دچار گسست و فضای آن را سرد و غیرشخصی می سازد. خواننده به جای شنیدن صدای نویسنده، صدها صدای پراکنده دیگر را می شنود. این بینامتنیت (Intertextuality) افراطی باعث می شود کتاب بیشتر شبیه کلاژی از نقل قول ها شود تا اثری مستقل. فهم متن در چنین شرایطی احتیاجمند پیش زمینه ای گسترده است که بیشتر خوانندگان عادی در اختیار ندارند. هرجا که خواننده احساس کند دریچه ای ندارد برای ورود به دنیا کتاب، رابطه اش با متن قطع می شود. اگرچه ارجاع به آثار دیگر می تواند غنای فکری ایجاد کند، اما وقتی اصل را از بین ببرد، کارکرد معکوس دارد. در نتیجه، کتاب به اثری تخصصی و سخت برای خواندن بدل می شود.

8- سردی و فقدان عاطفه در نوشتار

نوشتاری که فاقد حس انسانی باشد، حتی اگر دقیق و منسجم هم باشد، ممکن است از نظر عاطفی خواننده را جذب نکند. بسیاری از کتاب ها به این علت سخت خوان اند که زبانشان خشک و بی احساس است. چنین آثاری بیشتر به گزارش شباهت دارند تا روایت یا گفت وگو. انسان به طور طبیعی جذب متونی می شود که در آن نوعی دلبستگی عاطفی یا واکنش انسانی وجود دارد. حتی در کتاب های علمی و پژوهشی نیز، لحن انسانی و دغدغه مند، مخاطب را بیشتر با خود همراه می سازد. اما وقتی متن از ابتدا تا پایان با بی تفاوتی و خونسردی کامل نوشته شده باشد، خواندن آن به امری یکنواخت و خسته نماینده بدل می شود. در ادبیات داستانی، این سردی بیشتر به چشم می آید، زیرا مخاطب انتظار دارد حس کند، نه فقط بخواند. نویسنده ای که نتواند حس درونی خود را به واژگان منتقل کند، ارتباطش با خواننده قطع خواهد شد. و این، یکی از دلایل اصلی سختی در پیش برد مطالعه برخی کتاب هاست.

9- تکرارهای بی هدف و فرساینده در محتوا

یکی از آزاردهنده ترین ویژگی های کتاب های سخت خوان، تکرار مکرر مفاهیم و جملات بدون افزودن ارزش تازه است. نویسنده ممکن است با این کار قصد تأکید داشته باشد، اما در واقع باعث فرسایش فکری خواننده می شود. این تکرارها در برخی کتاب های آموزشی، روان شناسی یا حتی فلسفی بیشتر دیده می شود. هرچند تأکید می تواند تکنیکی مؤثر باشد، اما تنها زمانی که با تنوع بیانی و مثال های تازه همراه باشد. وقتی مفاهیم بدون تغییر و به همان شکل قبلی چندین بار تکرار می شوند، نوعی بی احترامی به وقت و حوصله خواننده محسوب می شود. خواننده احساس می نماید که کتاب درجا می زند و هیچ پیشرفتی حاصل نمی شود. این امر باعث افت انگیزه و حتی توقف کامل مطالعه می شود. بسیاری از خوانندگان، در مواجهه با تکرار، تصمیم می گیرند کتاب را نیمه کاره رها نمایند. در نهایت، چنین کتاب هایی تنها بر حجم کاغذ می افزایند، نه بر عمق اندیشه.

10- فرم آزمایی افراطی بدون توجه به خوانایی

تعدادی از نویسندگان به خصوص در آثار مدرن، کوشش می نمایند با فرم های تازه و ساختارشکنانه، سبکی منحصربه فرد ارائه دهند. این فرم آزمایی ها ممکن است شامل حذف نقطه گذاری، نگارش بدون پاراگراف بندی یا ترکیب ژانرهای مختلف باشند. هرچند این تجربه گرایی می تواند در نگاه اول مجذوب کننده باشد، اما در عمل، گاه به مانعی برای درک ساده تبدیل می شود. فرم پیچیده وقتی با محتوای سخت همراه شود، فکر را خسته و تمرکز را نابود می نماید. مخاطب برای خواندن هر صفحه مجبور است چند بار توقف کند تا متوجه شود ساختار جمله ها از کجا شروع شده و به کجا ختم می شود. بسیاری از خوانندگان عام از چنین کتاب هایی فاصله می گیرند، چون احساس می نمایند کتاب برای نخبگان یا متخصصان خاصی نوشته شده است. فرمی که در خدمت معنا نباشد، به خودی خود ارزشی ندارد و تنها به سختی مطالعه می افزاید. ادبیاتی که نخواهد خوانده شود، تنها در قفسه ها باقی خواهد ماند. فرم باید مخاطب را به متن نزدیک کند، نه از آن دور سازد.