راز بقای چاپلوسی

به گزارش دَبی بلاگ، جامعه شناس و مدرس دانشگاه گفت: زمانی که ما مدح دیگری را انجام می دهیم و به ستایش شخصیت، رفتار، گفتار دیگران با انگیزه جلب منافعی از طرف فرد و نه انگیزه بیان حقیقت می پردازیم، به آن چاپلوسی می گویند.

حامد بخشی در گفت وگو با خبرنگاران، درخصوص تعریف چاپلوسی اظهار کرد: چاپلوس در عین اینکه وانمود می نماید فرد مقابل را توصیف می نماید در حقیقت توصیفی می نماید که خودش اعتقادی نسبت به آن ندارد یا صرفاً به خاطر جلب منافعی این کار را انجام می دهد. منشأ چاپلوسی در این است که همه افراد دوست دارند تصویر مثبتی از خود نزد دیگران داشته باشند. چاپلوس از این تمایل طبیعی افراد استفاده نموده و سعی می نماید آن تصویر مثبت را ولو به صورت دروغین به فرد بدهد.

حوزه های ذهنی و قضاوتی بیشتر مورد چاپلوسی قرار می گیرند

این جامعه شناس با بیان اینکه بعضی ارزش های اجتماعی عینی هستند و کمتر می توانند مورد چاپلوسی قرار بگیرند، بیان نمود: ثروت یک ارزش است اما نمی توان آن را مورد چاپلوسی قرار داد؛ زیرا نمی توانیم به فردی که ثروتی ندارد بگوییم تو خیلی ثروتمند هستی. فرد چاپلوس به بعضی حوزه ها که ذهنی تر و قضاوتی تر هستند وارد می شود و به فرد تصویری می دهد که مورد تمایل اوست. مثلاً می گوید تو چقدر خوش اخلاق، باسواد، زیبا و... هستی. این موارد چون سلیقه ای و قضاوتی هستند چاپلوس می تواند به فرد تصویری دهد که خود فرد اعتقادی نسبت به آن ندارد و با ارضای حس خودستایی مخاطب منافعی را در آینده جلب کند.

بخشی ادامه داد: ما به طور طبیعی ترجیح می دهیم با کسی که از ما تعریف می نماید، یعنی احساس می کنیم نسبت به ما ارادتی دارد یا در ما ویژگی های مثبتی می بیند، تعامل داشته باشیم تا با فردی که ویژگی های منفی ما را می بیند یا ما را فرد چندان مثبتی نمی بیند. در چنین شرایطی اگر ما دارنده یک سری منافع باشیم و امکان بخشش و اهدای این منافع را هم داشته باشیم، ترجیح می دهیم این منافع را به افرادی بدهیم که ویژگی های مثبت ما را بیان می نمایند.

وی با اشاره به اینکه فردی که مورد چاپلوسی قرار می گیرد باید دارای منابعی برای اعطاء به دیگران باشد، شرح داد: فردِ مورد چاپلوسی بایستی امکان بخشش چیزهای ارزشمندی را به دیگران داشته باشد. به همین دلیل هیچ کس نمی آید چاپلوسی گدای در خانه خود، انسان های ضعیف و... را کند. زیرا این افراد چیزی ندارند که به دیگران ببخشند، لذا افراد انگیزه ای برای چاپلوسی آنان ندارند. بنابراین ویژگی افراد چاپلوسی شونده دارا بودن منابع کمیابی نظیر ثروت، قدرت و نفوذ بالاست. ما چاپلوسی افرادی را می کنیم که این منابع را دارند و می توانند بخشی از آن را به ما ببخشند.

عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی خراسان رضوی اضافه نمود: معمولا فرد چاپلوس به منابعی که در نزد دیگری است، احتیاج دارد و این منابع را نمی تواند به طور معمول و به وسیله قواعد متداول دریافت کند. به همین دلیل کوشش می نماید به وسیله نامشروع به آن ها برسد.

چاپلوسی یکی از روش های نامشروع رسیدن به اهداف است

بخشی یادآور شد: رابرت مرتون، جامعه شناس آمریکایی نظریه ای دارد که می گوید همه آدم ها در جامعه به دنبال رسیدن به اهداف آن جامعه هستند؛ مثلاً در جامعه ما تحصیل بالا، ثروت، قدرت و... یک ارزش است. راه های مشروعی برای رسیدن به ثروت، قدرت و... وجود دارد و بعضی افراد از راه های مشروع این ارزش ها را به دست می آورند و افراد دیگری به دلایل مختلف یا نمی خواهند یا نمی توانند به وسیله مشروع به این موارد برسند. به این افراد کج رو گفته می شود. کج رو کسی است که کوشش می نماید به اهداف و ارزش های مورد پسند جامعه به وسیله نامشروع دست پیدا کند. یعنی جامعه این راه را برای او نساخته ولی فرد به عنوان راه میان بر آن را انتخاب می نماید. چاپلوسی یکی از کج روی هاست.

چاپلوسی در چه جاهایی رواج پیدا می نماید؟

وی درمورد اینکه چاپلوسی در چه جاهایی رواج پیدا می نماید؟، گفت: به نظر می رسد معمولاً آدم ها ارزش یا قیمت چاپلوسی را می دانند. همه ما بهایی برای چاپلوسی قائل هستیم. مثلا اگر به کسی بگوییم تو آدم فرزانه و دانشمند هستی و... قیمت آنچه را گفته ایم را می دانیم. اگر من خودم باشم و خودم، معمولاً آدم های کمی حاضر می شوند چاپلوسی من را نمایند. زیرا بهایی که من حاضرم برای چاپلوسی از پول خودم ببخشم، بهای کمی است و ارزش چاپلوسی ندارد، به همین دلیل معمولا در بازار آزاد چاپلوسی کم اتفاق می افتد؛ مثلاً اگر از ما تعریف نمایند، حاضر نیستیم یک چک صد هزارتومانی به فرد بدهیم، اما حاضریم از اموال عمومی این مبلغ را ببخشیم.

این جامعه شناس اضافه نمود: بنابراین چاپلوسی عمدتاً در فضایی اتفاق می افتد که با دیگری ای سروکار داریم که می تواند چیزی را ببخشد که بر آن تسلط دارد یعنی خود فرد نمی تواند از آن منابع استفاده کند، اما می تواند آن را به دیگران بدهد؛ مثلاً فرد در سازمانی دولتی و عمومی بر مسندی قرار می گیرد که می تواند پست های مختلف را به دیگران واگذار کند و در موقعیت انتخاب افراد قرار می گیرد. اگر این موقعیت انتخاب مبتنی بر قواعد و معیارهایی نباشد و در این زمینه سلیقه ای عمل شود ممکن است در چنین جاهایی چاپلوسی رواج یابد.اگر عملکرد سازمان ما پیامدهایی برای ما نداشته باشد؛ مثلاً بهره وری و پیروزیت سازمان تاثیری در موقعیت و صندلی ما نداشته باشد آن وقت هم چاپلوسی رواج می یابد؛ زیرا ما که هزینه نمی پردازیم که برای مان تفاوت داشته باشد چه فردی را منصوب می کنیم.

چاپلوسی در مکان هایی به وجود می آید که افراد نسبت به منابع جوابگو نیستند

بخشی توضیح داد: عمدتاً زمانی که صحبت از چاپلوسی می شود منظور ما چاپلوسی در سیستم حکومتی است. کم تر پیش می آید که در یک شرکت خصوصی بگوییم این منشی که چاپلوسی می نماید را چه کار کنیم؛ زیرا همه افراد در این مجموعه به سرعت موضوع را می فهمند. در بخش های خصوصی چاپلوسی انجام نمی شود. همچنین تقریباً در زندگی عمومی مان چاپلوسی نداریم؛ زیرا آدم ها حاضر نیستند بهای چاپلوسی را بپردازند. در این جا چاپلوسی عملی است که فرد هزینه ای می دهد بدون اینکه منتفع شود، لذا خودبه خود چاپلوسی خشک می شود. ما حاضر نیستیم شخصیت خود را کوچک و چاپلوسی کنیم و در خاتمه چیزی هم گیرمان نیاید. زمانی حاضر هستیم چاپلوسی کنیم که یا چیزی گیرمان بیاید یا بتوانیم موقعیت کنونی را حفظ کنیم. به همین خاطر چاپلوسی معمولاً در فضایی وجود دارد که افراد بر منابعی تسلط دارند که نسبت به آن پاسخ گو نیستند.

چاپلوسی نوعی رشوه دادن است

وی ادامه داد: اگر ما در یک شرکت خصوصی باشیم و بر اساس چاپلوسی یک نفر، موقعیت ها را نادرست توزیع کنیم، آخر سر ورشکست می شویم لذا افرادی که موسسه و شرکت خصوصی دارند، می دانند که اگر بر اساس سیستم چاپلوسی منابعی را ببخشند، کلاهشان پس معرکه است. بنابراین چاپلوسی در این جا شکل نمی گیرد. زمانی اقدام به چاپلوسی می کنیم که اولاً بدانیم طرف مقابل ما می تواند به ما چیزی ببخشد و ثانیاً اینکه این اقدام را انجام خواهد داد. چاپلوسی یک جور رشوه دادن به دیگران است. گاهی افراد با زیرمیزی دادن پست به دست می آورند و گاهی با تملق و چاپلوسی.

چگونه می توان چاپلوسی را کاهش داد؟

این جامعه شناس در مورد اهمیت ساختارهای اجتماعی در رواج چاپلوسی توضیح داد: ساختارهای اجتماعی هستند که ترویج دهنده چاپلوسی اند و ساختارهای اجتماعی هم هستند که چاپلوسی را خشک می نمایند. در ساختارهای اجتماعی که افراد در موقعیت هایی قرار می گیرند که نسبت به عملکرد خود باید پاسخ گو باشند و در رفتارهایشان قواعدی وجود دارد که مورد ارزیابی قرار می گیرد، چاپلوسی نمی تواند خیلی نشو و نما کند. برعکس، زمین مستعد برای چاپلوسی جاهایی است که افراد در موقعیت هایی قرار می گیرند که بر عملکرد آن ها ارزیابی صورت نمی گیرد. چون عملکرد مورد ارزیابی قرار نمی گیرد و قواعد معینی جز سلیقه و تشخیص افراد وجود ندارد، آن ها می توانند خلاف ضوابط، قواعد و توانمندی و از مال غیر به افراد امتیازاتی اعطا نمایند. مثلاً از اموال عمومی به دیگران چیزی ببخشند و همچنین به این دلیل که ارزیابی نمی شوند نسبت به اعمالشان جوابگو نیستند. در چنین فضایی چاپلوسی رواج می یابد.

بخشی اظهار کرد: برای اینکه بتوانیم چاپلوسی را در یک جامعه بخشکانیم باید این دو اقدام را انجام دهیم؛ اولاً افرادی که بر منابع عمومی حاکم و مسلط می شوند نسبت به عملکرد خود پاسخ گو باشند و بر مبنای عملکرد خود در سازمان پاداش و تنبیه بگیرند، نه بر اساس مسائل دیگری همچون خود چاپلوسی. ثانیاً تا آنجا که ممکن است بر توزیع منابع، انتخاب ها، بخشش ها و... قواعد و مقرراتی حاکم شود که مورد ارزیابی قرار بگیرد. این دو خصلت اگر در یک جامعه ای وجود داشته باشد این جامعه به سمت چاپلوسی نمی رود. جامعه سلیقه ای به سمت چاپلوسی می رود.

جامعه ما از نظر چاپلوسی چگونه است؟

وی درخصوص وضعیت چاپلوسی در جامعه ایران و مقایسه آن با کشورهای دیگر گفت: این مسئله نسبی است. تا جایی که من اطلاع دارم مقیاسی برای سنجش چاپلوسی و مقایسه با کشورهای دیگر نداریم، اما به هر میزان که در عزل و نصب هایمان در سیستم حاکمیتی و دولتی مسئولیت کمتری داشته باشیم، چاپلوسی می تواند بیشتر رواج پیدا کند و به هر میزان در این زمینه پاسخ گو باشیم و مورد ارزیابی قرار بگیریم چاپلوسی کمتر شکل می گیرد.

این جامعه شناس بیان کرد: به نظر می رسد در بخش هایی از سیستم های دولتی یا حاکمیتی ما افراد همچنان بر اساس عملکرد خود در نهایت، ارزیابی نمی شوند. این عدم ارزیابی بر مبنای عملکرد، خواه ناخواه زمینه چاپلوسی را فراهم می نماید. در هر جامعه ای که روابط بیشتر از توانمندی های فردی حاکم هستند، این حسن روابط و تعامل بیشتر امکان ارتقاء افراد و جلب منافع را می تواند فراه کند. در تمام جوامع و حاکمیت ها قاعدتاً روابط تاثیر دارد؛ یعنی سرمایه اجتماعی افراد در موقعیت آن ها تاثیر می گذارد، ولی زمانی که وزنه این روابط خیلی سنگین می شود و از توانمندی فردی هم فراتر می رود و افراد می توانند بیشتر بر اساس توانمندی رابطه ای عمل نمایند تا توانمندی فردی، آن وقت است که انتظار داریم چاپلوسی در جامعه رواج پیدا کند، این زمینه ها در بسیاری از حوزه های حاکمیتی ماوجود دارد.

وی با اشاره به اینکه افراد معمولا در هر موقعیتی که قرار می گیرند بر اساس روابط خود اقدام به گزینش می نمایند، بیان کرد: این مسئله حتی در شرکت های خصوصی هم وجود دارد. پژوهش ها نشان می دهد افرادی که سرمایه اجتماعی بالا دارند در شغل یابی بیشتر پیروز هستند، نسبت به افرادی که سرمایه اجتماعی پایین تری دارند؛ مثلا یک فارغ التحصیل با نمره 20 از یک دانشگاه معتبر که سرمایه اجتماعی ندارد، یعنی افراد کمی را می شناسد، توفیق او در یافتن یک شغل کمتر است از یک فردی که فارغ التحصیل دانشگاه معتبر نیست، اما افراد بیشتری را می شناسد. ما همیشه کوشش می کنیم افرادی را بگیریم که علاه بر رزومه فردی، با او نوعی اطمینان خاطر یا اعتماد داشته باشیم، اما هنگامی که عنصر توانمندی کنار می رود و رابطه و نحوه تعامل است که نقش بازی می نماید آن وقت این جامعه جامعه ای بیمار می شود که عملکرد سیستم های دولتی و حاکمیتی آن بر مبنای عدم توانایی است. این سیستم بهره ور نیست.

این جامعه شناس گفت:به لحاظ ساختاری همیشه این بحث عدم عقلانیت در ساختارهای حاکمیتی را به میزانی داشته ایم. پیش از انقلاب هم اینگونه بوده به همین دلیل یکی از ملاک های توسعه در این است که چقدر عقلانیت ابزاری در آن جامعه رشد نموده است؛ یعنی افراد مبتنی بر عقلانیتی انتخاب می نمایند یا انتخاب می شوند و منابع را چگونه بر اساس عقلانیت توزیع می نمایند. شاخص بهره وری بر این مبناست که عملکرد را مدنظر قرار دهیم.

میزان چاپلوسی تفاوت زیادی نسبت به گذشته ننموده است

وی یادآور شد: در این زمینه دو بحث وجود دارد؛ یک اینکه مردم در مورد وضعیت چاپلوسی چه تصوری دارند که تصور مردم این است که چاپلوسی به نسبت گذشته بیشتر شده است. در این جا باید پرسید که چرا مردم چنین ذهنیتی دارند؟ زیرا ممکن است واقعاً چاپلوسی زیاد نشده باشد، اما مردم چنین تصوری داشته باشند. بحث دوم این است که عوامل ترویج دهنده چاپلوسی و ساختار حاکمیتی ما آنچنان تغییری ننموده که توقع داشته باشیم میزان چاپلوسی تفاوت زیادی نسبت به گذشته نموده باشد.

این جامعه شناس اضافه نمود: در حال حاضر چیزی بالاتر از چاپلوسی در جامعه می بینم؛ افرادی که در ساختارهای سیاسی نصب می شوند کوشش می نمایند کسانی را پیدا نمایند که در باند آنها و واقعا یک دل باشند. در نتیجه چاپلوسی به عنوان یک شاخص در نظر گرفته می شود زیرا وقتی کسی جلوی ما تعریفمان را می نماید احتمال بیشتری دارد که پشت سر ما هم از ما تعریف کند.

چاپلوسی در کشورهای توسعه یافته رواج ندارد

وی درخصوص میزان چاپلوسی در کشورهای توسعه یافته بیان نمود: در کشورهای توسعه یافته ای که میزان مسئولیت پذیری افراد در رابطه با پیامدهای عملکردشان بالاست قاعدتاً چاپلوسی کم تر است؛ مثلاً در کشورهای آلمان و اسکاندیناوی که توسعه یافتگی بالایی دارند، انتظار داریم چون افراد از چاپلوسی منتفع نمی شوند و برعکس اگر فردی بر اساس جلب نظر آنی همچون چاپلوسی منابع را توزیع کند، بعداً صدمه می بیند، قاعدتاً نباید چاپلوسی خیلی رواج پیدا کند.

بخشی در پاسخ به این پرسش که آیا اساسا در جامعه ما می توان با چاپلوسی مبارزه کرد؟، گفت: مدیری که خودش بر اساس رابطه بالا می آید در گام اول برای اینکه موقعیت خود را تایید کند دنبال افرادی می شود که او را تایید نمایند نه نقد. او دغدغه عملکرد ندارد اما از این می ترسد که مبادا دوروبری هایش که از اسرار او آگاه هستند،عملکردش را ما به مافوقش گزارش دهند. لذا یک گام برای اینکه بتواند در موقعیت بماند این است که اطرافیانش را از افرادی انتخاب کند که از او خوبی می گویند؛ زیرا این احتمال را می دهد که این افراد پشت سر او نیز خوبی هایش را بگویند. لذا تمام این ساختار مبتنی بر رابطه می شود و آن مدیر به زیردستانش می گوید تا من هستم شما هستید، زیرا همه بر اساس رابطه هستیم. بنابراین افراد کوشش می نمایند این مدیر را نگه دارند. این فضا فضایی است که می تواند چاپلوسی را رواج دهد.

چگونه می توان چاپلوسی را بی اثر کرد؟

وی در مورد مرز تعریف و تمجید و چاپلوسی گفت: واقعیت این است که به جز در موارد معین و تابلو هیچ وقت نمی توانیم به طور قطعی چاپلوسی و تعریف و تمجید را از یکدیگر تشخیص دهیم، ولی چگونه می توان چاپلوسی را بی اثر کرد؟ اگر شما برای مبنای تعریف و تمجیدی که از دیگران می کنید، بهره مند نشوید، کفایت می نماید.

دبیر:شیده ناعمی