عالیخانی؛ تکنوکرات ملی گرا - دَبی بلاگ

سارا جنگروی| کارشناسان اقتصادی از دهه 40 به عنوان دوره طلایی اقتصاد ایران نام می برند. ویژگی مهمی که شاید کمتر به آن توجه شده این است که بیشتر تکنوکرات هایی که در دوران عالیخانی سرکار آمدند جزو هزار فامیل نبودند و بیشتر آن ها پیش از مسوولیت، دانشجویانی مایل به اندیشه های ملی گرایانه دهه 20 بودند که توانسته بودند بورسیه های تحصیلی دولتی را بگیرند. عالیخانی از این گروه دانشجویان بود و گرایش ملی گرایانه داشت.

بعد از سال 1332 این افراد با همان عنوان ملی گرایی به کار خود ادامه دادند. عالیخانی در صف جبهه ملی بود و البته در دوره جوانی و دوران رشد حزب توده اندیشه های چپ هم داشت، هرچند گرایش سازمانی به حزب توده پیدا نکرد.

ایدئولوژی ترقی خواهانه و ملی گرایانه ناشی از جنبش های ملی شدن که در دنیای آن موقع رخ داده بود، از یکسو و وجود جنگ سرد در سطح بین المللی از سوی دیگر، روشنفکران کشور های درحال توسعه و توسعه یافته را به دو بخش تقسیم نموده بود: چپ گرایی و ملی گرایی.

خبر درگذشت علینقی عالیخانی در هفته گذشته به عنوان فردی که فن سالاری یا تکنوکراسی را در ایران پایه گذاری کرد بهانه ای شد تا با دکتر علی اصغر سعیدی، جامعه شناس ایرانی و دانشیار و مدیر گروه برنامه ریزی و رفاه اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در ارتباط با اندیشه ها و نکات مغفول زندگی این چهره و تحول ساز صنعتی به مصاحبه بنشینیم.

به نظر شما دلیل جهش یک باره علینقی عالیخانی در نظام مدیریتی دوران پهلوی اول چه بود؟ آیا شخصیت علمی و تکنوکرات او در این زمینه نقش داشت یا مناسبات خاصی در جریان بود؟

چند مساله درخصوص علینقی عالیخانی وجود دارد که جدید است و حتی اگر جدید هم نباشد تحلیل جدیدی به دست می دهد، در ابتدا اینکه اساسا چرا این شخصیت سر کار آمد؟ این سوال به این دلیل مطرح می گردد که کلیشه هایی که در خصوص دولت رژیم گذشته وجود داشت این معنا را به ذهن متبادر می کرد که یک هزارفامیل وجود دارد و رسیدن افراد به پست های بالای وزارتی باید از میان خانواد ه های خاصی صورت گیرد، با این حال در خصوص عالیخانی و خیلی از شخصیت های دیگر این موضوع وجود نداشت؛ چنان که پدر ایشان، عابدین عالیخانی راسخ ارتش بود و با بورسیه دولتی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفته بود و در فرانسه جزو شاگردان ممتاز محسوب می شد؛ به این جهت آقای دنیاگیر تفضلی به عنوان یک شخص دانشگاهی که حس علم دوستی داشت و در آن برهه سرپرست دانشجویان بودند ایشان را می شناختند و به نوعی معرف ایشان شدند.

آن طور که در خاطرات رجال سیاسی آن دوره نقل شده در آن موقع خاص که دولت شاه از شر امینی راحت شده بود و کشور هنوز در دوره رکود به سر می برد، به دنبال شخصی بودند که تحولاتی را در اقتصاد به وجود آورد، بر این مبنا به تعبیر اسدالله علم وزیر دربار در آن برهه به دنبال یک دکتر شاخت (اقتصاددان ناسیونالیست معروف آلمانی) می گشتند.

به این صورت و به وسیله آقای تفضلی، عالیخانی معرفی می گردد، در آن برهه ای که عالیخانی معرفی می گردد، شرط و شروطی را برای قبول مسوولیت و تصمیمات اقتصادی مطرح می نماید، چنان که در آن موقع شاه هم با این شرط و شروط موافقت می نماید، به این دلیل که کشور در شرایطی نبود که شخص دیگری این مسوولیت را قبول کند و در کنار آن اقتدار شاه هم حفظ گردد، ولی به نقل از خاطرات آقای رضا احتیاجمند به تدریج عالیخانی به عنوان مردی جوان تر از همه مدیران وارد وزارت صنایع شد و در ادامه وقتی دیدگاه های خودش را تشریح کرد همه اشخاصی که در آن محفل بودند درک کردند که این شخص با همه فرق دارد، چنان که چشم انداز های کلان تری به اقتصاد ایران داشت.

به نظر می رسد نظر شخص آقای احتیاجمند که خود از مدیران برجسته آن دوره و موسس و مدیرعامل سازمان مدیریت صنعتی بوده در سپردن وزارت اقتصاد به عالیخانی اثر داشته است؟

از آقای احتیاجمند پرسیدم: چگونه این فرد که در خارج از کشور درس خوانده بود این بینش اقتصادی را نسبت به ایران پیدا نموده بود؟ او در پاسخ به من گفت: وقتی که عالیخانی از فرانسه برگشته بود مدتی در بخش اقتصادی سازمان امنیت کار می کرد؛ بخش اقتصادی در زمان تیمور بختیار که اولین رئیس سازمان امنیت بود برای تنظیم رابطه ایران با شیخ نشینان خلیج فارس درست شده بود و در حقیقت وظیفه عالیخانی این بود که بر این بخش سرپرستی نموده و احتیاج های آن ها را تامین کند.

در این زمینه نقل خاطره ای می گردد که حتی صورت درخواست هایی که شیخ نشینان خلیج فارس می دادند در حد تهیه نفت و گازوئیل بوده است، چنان که یکی از وظایف سازمان امنیت (ساواک) رسیدگی به این درخواست ها بوده است.

ظاهرا عالیخانی در زمان حضور در این سازمان به اتاق بازرگانی هم مشاوره می داده و در تحولات اتاق بازرگانی به ویژه برآمدن طبقه ای از صنعتگران که تحت عنوان اتاق صنایع و معادن فعالیت می کردند نقش داشته است.

بله، عالیخانی بخش خصوصی ایران را به خوبی می شناخت و یکی از کار های مهمی که در زمان رسیدن به وزارت انجام داد کوشش برای جلب اعتماد بخش خصوصی بود. کاری که عالیخانی به این منظور از لحاظ اداری کرد این بود که وزارت دارایی را جدا و به بخش صنعت و بخش خصوصی نشان داد اطلاعاتی که از شما گرفته و اطلاعاتی که به شما می دهیم را در اختیار دولت نمی گذاریم که از شما اقتصادیات گرفته گردد.

این دوره، هم از لحاظ برنامه های اقتصادی روشن بود و هم تیم اقتصادی که این برنامه ها را تدوین نموده بود با صندلیی که عالیخانی داشت، هماهنگ بود. تیمی که با عالیخانی کار می کردند افرادی همچون رضا احتیاجمند به عنوان شخصی که این برنامه ها را اجرا می کرد سابقه زیادی در صنعت ایران داشت، عالیخانی همچنین محمد یگانه را که کارنامه پر و پیمانی در اجرای برنامه های مراکش که کشوری دنیا سوم بود داشت به عنوان معاون اقتصادی برگزید، در بخش بازرگانی دکتر رکن الدین سادات طهرانی و در بخش گمرک احمد ضیایی را به کار گمارد.

گزارش هایی که بعد ها هم نقل شد، چنانچه گزارشی در آرشیو سناتور کندی وجود دارد، گزارشی است که از بروز و ظهور این گروه صحبت می نماید و نقل می نماید که یک گروه تکنوکراتی ظهور نموده اند که مصمم به توسعه اقتصادی ایران هستند، شاید وجود این گزارش و در ادامه گزارش دادن آن به شاه باعث شده بود که بعد ها شاه نگران وجود این تیم تکنوکراتیک باشد و در خاتمه هم عالیخانی را برکنار کرد.

از نظر جنابعالی تغییرات ساختاری ای که به واسطه حضور عالیخانی در وزارت اقتصاد رقم خورد در رشد اقتصادی آن دوره تاثیر مستقیم داشت؟

عالیخانی در جهت رشد اقتصادی و با بینش خود تغییراتی را در سازمان های اقتصادی داد؛ چنانچه دارایی را از وزارت اقتصاد جدا کرد، ولی وزارت اقتصاد را برای برنامه های اقتصادی خود لازم دانست، وزارت بازرگانی، صنایع و معادن و گمرک را در وزارت اقتصاد یکپارچه کرد و تا مدت ها این سه وزارتخانه با یکدیگر همکاری داشتند تا بتوانند برنامه های هدفمند خود را عملی نمایند.

یکی از برنامه هایی که این سه وزارتخانه عملی کردند، برنامه جایگزینی واردات بود، بنابراین باید سیاست هایی هماهنگ با بخش بازرگانی را در پیش می گرفتند. همچنین تعریف نوین تعرفه گذاری نقش مهمی در کنترل برنامه سیاست فراوری داخلی داشت، این ها مجموعه اقداماتی بود که در بخش اداری یا به قول امروز ی ها، حکمروایی صورت گرفت.

کار دیگری که عالیخانی انجام داد این بود که تا اندازه زیادی دست شاه را از دخالت در برنامه های اقتصادی کوتاه کرد، به این صورت که هیچ شخصی گزارش خاصی از برنامه وزارتخانه ها را به شاه نمی داد و این وظیفه را خود شخصا انجام می داد.

ذوب آهن یکی از کارخانه هایی بود که از نیمه های دهه سی قرار بود تاسیس گردد و تا به آن موقع تاسیس نشده بود، با این حال وقتی عالیخانی وارد عمل شد، قرارداد ساخت ذوب آهن را طوری پیش برد که آمریکایی ها تا لحظه آخر از امضای قرارداد ذوب آهن با روس ها آگاه نبودند، منظور این است که او صاحب یک بینش بین المللی بود که هر سیاستمداری باید داشته باشد اینکه چطور سیاست ها را به ویژه در یک دنیای جنگ سرد و دو قطبی آن دوره پیش ببرد که مانع انجام پروژه ها نگردد.

قبل از این و در دوره شریف امامی هر بار که می خواستند با شرکت دماک گروپ قرارداد ببندند با دخالت های آمریکا در دقیقه 90 این قرارداد ها به هم می خورد؛ ولی عالیخانی قرارداد ذوب آهن با روس ها را در آن برهه به انجام رساند.

در زمانی که رئیس شورای عالی برنامه بود دست به چه اقداماتی زد؟

اتفاقات زیادی در توسعه اقتصادی و به ویژه صنعت گستری در آن دهه به وجود آمد که تحت نظر عالیخانی بود، مورد مهمی که غیر از هماهنگی در وزارت اقتصاد داشت، هماهنگی با بقیه نهاد ها بود، به نحوی که می توان گفت: افراد تکنوکراتی مانند فرمانفرماییان، دکتر مقدم، سمیعی و دکتر مهران، هژمونی عالیخانی را در رهبری و مدیریت قبول داشتند و شاید هم همین مساله باعث شد که ایشان کم کم کنار گذاشته شوند.

علاوه بر دلایلی که پرویز ثابتی در زمینه برکناری عالیخانی مطرح نموده رضا احتیاجمند نیز مفصل تر به آن پرداخته و در خاطراتش گفته علت این کنارگذاشتن این بود که درخواست مجوزی از سوی عالیخانی و کابینه اش به دفتر مخصوص داده نشد که در محدوده شعاع 120 کیلومتری تهران کارخانه سیمان احداث نمایند و همین موضوع باعث دلخوری شاه از عالیخانی شد و بعد از آن اتفاق بود که وی را برکنار کرد.

عالیخانی پس از برکناری از وزارت اقتصاد به ریاست دانشگاه تهران منصوب شد و این زمان مصادف بود با شکل گیری جنبش های دانشجویی و سیاسی شدن دانشگاه. شیوه روبروه او با این جنبش ها و شرایط جدید دانشگاه تهران چگونه بود؟

اقدامات عالیخانی آن طور و آن اندازه که در بخش اقتصاد تاثیر داشت، در برهه ای که وی ریاست دانشگاه تهران را بر عهده داشت تاثیر نداشت، البته این که نوع اقدامات ایشان به چه شکل بود؛ مهم ترین اقدام وی این گونه بود که وقتی به ریاست دانشگاه تهران رسید با بسیاری از استادانی روبرو شد که از منزلت و صندلی اجتماعی دانشگاه تهران برای منزلت شخص خود استفاده می کردند و کمتر به تدریس و اقدامات آموزشی می پرداختند.

عالیخانی در جهت تغییر و اصلاح این رویه اقدام کرد و از قضا همین موضوع هم باعث شد که آن افراد که بعضی از آن ها هم خیلی صاحب نفوذ بودند به شاه شکایت بردند، در آن دوره، عالیخانی از بسیاری از این استادان خیلی جوان تر بود و حتی خیلی از آن ها استادان پیشین وی بودند.

بنا به آنچه رضا احتیاجمند در خاطراتش آورده انتخاب این پست برای عالیخانی اشتباه بود، چنان که در کارنامه ایشان، ریاست دانشگاه تهران نمی تواند مطرح باشد و این شخصیت بیش از اینکه یک چهره دانشگاهی شناخته گردد به عنوان یک چهره تکنوکرات شناخته می گردد.

جای تاسف دارد که از آن موقع به بعد نقش عالیخانی و فعالیتش کم کم رو به افول رفت، درست است که جلسات مختلفی با صفی اصفیا رئیس سازمان برنامه داشت و در خصوص مسائل مختلف مشاوره می داد، ولی به هر صورت یکی از اشتباهات شاه، برکناری عالیخانی بود که البته به یک علت محدود نمی گردد و مجموعه دلایلی منجر به این برکناری شد، با این حال یکی از مشکلاتی که همواره شاه با نخست وزیرانش (غیر از هویدا) داشت این بود که از ناحیه آن ها برای صندلی خود احساس خطر می کرد.

چنانچه اگر روزنامه های آن دوران را رصد کنیم می بینیم که عالیخانی تقریبا در رسانه ها مطرح بود برای اینکه به کارخانه ها سر می زد و دغدغه توسعه داشت؛ وقتی که شرایط ایران در آن دوره از رکود خارج شد و رونق اقتصادی با شدت جلو رفت همه چشم ها به سمت عالیخانی خیره شده بود و این شاید باعث یک حسادتی شد و شاه نگران این شد که اگر این مساله ادامه پیدا کند آمریکایی ها به فکر جایگزینی وی مانند دوره امینی با شاه باشند و برای همین هم سریع او را برکنار کرد و تا انقلاب هم هیچ پست دیگری (به غیر از ریاست دانشگاه تهران) به وی ندادند.

موضوع دیگری که از نظر تاریخی مهم است، این است: در میان اقتصاددانان دو گرایش وجود دارد؛ اقتصاد بازار وگرایش اقتصاد نهادگرا یا دولتی، این درحالی است که در دوره صدارت و مدیریت عالیخانی و تیم تکنوکراتیکش این دو طیف با هم وفاق داشتند و این موضوع جزو یکی از موارد جالب و از عجایب دوره بوده است.

در هر صورت نگاهی که عالیخانی و تیمش در مسائل اقتصادی داشتند رویکرد ملی گرایی بود، مثلا در آن موقع متاسفانه ناباوری نسبت به صنعت خودرو وجود داشت و همه کوشش ها در زمینه خودرو را مونتاژ می دانستند، ولی زمانی که عالیخانی به سر کار آمد سیاست مونتاژ یا سی. کی. دی را بر هم زد و واردات خودرو را آزاد کرد. عالیخانی سیاست مونتاژ که در زمان شریف امامی کلید خورده بود را بسیار ارزبر و هزینه برتر از واردات خودرو می دانست و به سمت تغییر سیستم مونتاژ به فراوری داخل حرکت کرد و قرارداد های مختلفی با کشور های دیگر بسته شد، قرارداد ذوب آهن در آن دوره منعقد و این شرکت بزرگ تاسیس شد، از همه مهم تر سازمان گسترش و نوسازی را ایجاد کرد.

در آن موقع تامین اقتصادی صنایع بزرگ برای بخش خصوصی غیرممکن بود و او از این طریق صنایع را به سمت تامین اقتصادی حرکت داد و در ادامه، تاسیس کارخانه های بزرگ تراکتورسازی، ماشین سازی و آلومینیوم سازی اقداماتی بود که در آن دوره صنعت را گسترش داد.

نقد شما به عنوان استاد دانشگاه و با این فاصله گذاری تاریخی به سیاست های اقتصادی آن دوره چیست؟ ارزیابی تان از دستاورد ها و ناکامی هایش چیست؟

آنچه که به عنوان نقد می گردد به آن دوره وارد کرد این است که تکنوکرات ها از تحولات اجتماعی غایب بودند و این موضوع را رضا احتیاجمند به عنوان یک نوع حدیث نفس همواره تکرار می کرد که اصلاحات ارزی به صنعت یاریی نکرد، به عنوان مثال کارخانه تراکتورسازی که تاسیس شد باید این تراکتور را به روستاییان می داد، ولی در این زمینه برای روستاییان به صرفه نبود که هر کدام یک تراکتور خریداری نمایند، با این حال و به این دلیل که این تراکتور باید زمین های کوچک را شخم می زد، دولت یاری های زیادی در این زمینه کرد که این روند باعث افزایش هزینه های دولت می شد بنابراین یکی از این نقد هایی که به دوران وزارت عالیخانی وارد بود این بود که این صنعت به دنبال کشاورزی نبود.

با این حال گرایش های ملی گرایانه عالیخانی و تیم تکنوکرات همراهش که از این اندیشه ها در جهت تقویت فراوری داخل بهره می بردند در رشد اقتصادی آن دوره بی تاثیر نبود؛ مثلا عالیخانی نسبت به فراوری فرش ماشینی تا آخرین لحظاتی که در وزارت بود حساسیت و واکنش نشان می داد، هرچند بعضی از همکاران وی موافق این روند بودند، به هر صورت اولین مجوز احداث کارخانه فرش ماشینی که به اکبر لاجوردیان و از سوی عالیخانی اعطا شد با این شرط بود که این فرش هایی که در ایران فراوری می گردد صادر گردد، در واقع این مثال یکی از مواردی است که نشان دهنده گرایش و نگاه ملی گرایانه وی به اقتصاد داخلی بود.

pariha.com: پریها: اخبار، سرگرمی، ورزش، فال، پزشکی، سینما، هنر، گردشگری